Қазақстанда 1929-1933 ж.ж ауыл шарушылығын ұжымдастырудың тарихи салдары

Қазақстанда 1929-1933 жылдардағы ауыл шаруашылығын  ұжымдастыруда  И.В.Сталин  басшылық  еткен  большевиктер коммуналистік партиясы  алдын  ала жоспарламады.

      Біріншіден, ауыл шаруашылығын ұжымдастыруда алдын ала  ғылыми - зерттеу  жұмыстарының жүргізілмеуі.

      Екіншіден, еліміздің  табиғат – климаттық  ерекшеліктерінің  ескерілмеуі. Еліміз шұғыл континентті  климаттық белдеуде орналасқандығы. Жазы көбіне құрғақ және аптаған ыстық, қыс айларында аяздар С-ден -ге, аралықта ауытқиды. Бұл ерекшеліктер еленбеді, қаралмады.

       Үшіншіден, өлкеде ауылды ұжымдастыру барысында материалдық-техникалық базаның өте нашар болуы, жекеленген өңірлерде мүлдем болмауы.(тұрғын үй, азық-түлік қоры, киім-кешек, ауылшаруашылық жер өңдейтін машиналары, еңбек құралдары).

Төртіншіден, қазақ даласындағы феодализмнен, бірден социализмге өту шапшаң жүргізілді,  көшпелі мал шаруашылығынан – отырықшы ұжымдық шаруашылық құрылымына көшу.            

       Ежелден - ХХ ғасырға дейін Қазақстанда көшпелі мал шарушалығы басым болды. Бұл табиғат кешенің белдеу ерекшелігі  -   көшпелі мал шаруашылығын жүргізуге  бейімді және ыңғайлы ғасырлар бойы калыптасқан жағдай еді.

        Большевиктердің  коммуниеттік партиясының ХV- съезінің шешімдері (1927 ж. желтоқсан) ауылдарды жаппай ұйымдастыруға бет бұру болды. Жылға жетпей  1927 ж. ортасынан 1928 ж .маусымы аралығында Қазақстанда колхоздардың (ұжымдардың) саны 581ғ 324-тен 1881ге көбейтілсе де, бүкіл аграрлық  секторда оның үлесі санаулы, 1,8% күйінде қалды. Колхоздастыру кең серпін  ала түсті. 1929ж.  7 қарашасында “Правда” газеті Сталиннің “Ұлы бетбұрыстар жылы” атты мақаласын жариялады, онда ерекше шабытпен: қалың бұқарасы мақтаулы “Жеке меншік туын лақтырып тасталды, ұжымдастырудың - даңғыл жолына өтуде” деп жазылды. Бүкілодақтық  Коммунистік большевиктер  партиясының орталық комитетінің 1929 жылғы 10-17 қарашада  нұскау өткен  Пленумында ұжымдастырушылық  нұсқау  барынша  анық  көрсетілді. 1930 жылдың  20  ақпанындағы есеп бойынша  Қазақстанда  441931 шаруашылықты  қамтыған  6722  колхоз  құрылды. Деректер атап көрсеткендей, ауыл  жиындарын өткізу  кезінде ұжымдастыру науқанын жүргізушілер  “Колхозға кімнің кіргісі келеді?’’-деп сұрағаннан  гөрі  нагандарын  қолында  ойнатып “Ұжымдастыруға кім қарсы?”  деген  қатқыл  сұрақты  жиірек  қойды. Құжаттық деректерде  ұжымдастыру  ісінде  ату  жазасы мен  қорқыту, тыр жаланаш аязға үсіту, ұрып-соғып, мылтықпен  ауылды  айналдыру, жалаң  аяқ  айдау, мұз  ойыққа  лақтыру  сияқты,  дөрекі – қанішерлік  әдістердің қолданылғаны айтылады.

          Көшпелі мал шаруашылықтарын күштеп отырықшыландыру және ұжымдастыру Қазақстан экономикасын құлдыратып төмен түсіріп жіберді, қазақтардың 51,8 пайызы жеке меншік иелері мал-мүлкінен айырылды, ұжымдастыруға дейін елде 40,5млн. бас мал болса, 1933жылы сол малдан 4,5 млн. мал басы қалды. Осының бәрі елде адам жан түршіктіретін аштыққа әкелді.

         Ал мал мен астық қайда кетті? Малды колхоздарға ұжымдастырамыз деп алып кетті. 200 км радиусты гигант-колхоздар құрылды да, мал сонда айдалды. Күтімсіз қалған мал, шөптің, жайылымның жетіспеуінен қырылып қалды. Үлкен-үлкен гигант амбарлардағы күтімсіз астық шіріп кетті.

Республика экономикасының құлдырап төмендеуі 1932-1933 жылдардағы қуаңшылықпен тура келді. Халықтың тұрмысы нашарлап, қайыршылануы күшейді. Мұның өзі шаруалар бұқарасының наразылығын туғызбай қоймады.

1929-1931 жылдарда шаруалардың 372 көтерілісі болып. Оған 80 мыңдай адам қатысты. Созақ, Шемонаиха, Бұқтырма, Ырғыз, Қазалы, Қармақшы, Абыралы, Биен-Ақсу, Шыңғыстау, Бөрібаев, Қастек, Балқаш, Шұбартау, Маңғыстау т.б. жерлердегі шаруалар көтерілісі аяусыз басылып, оған қатысқандардың 5551 адам сотталды, олардың 881-і атылды. Жалпы алғанда күштеп ұжымдастыру кезінде 100-мыңнан астам адам жазаланды.

Қазақстанға Ф.И. Голощекиннің Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып келуі – қазақ халқына адам айтқысыз бақытсыздық әкелді. Голощекин әміршіл-әкімшіл басқару жүйесіне – арқа  сүйеп, небір сұмдық амал-айла, зымияндық әдіс қолдану арқылы қазақ зиялыларын бір-біріне айдап салды, «халық жауы» деп жала жауып, мыңдаған қазақ азаматтарының қанын төкті. Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929 жылы 31, 1930 жылы 82, 1931 жылы 80, жалған «контрреволюциялық» ұйымдар ашылып, бұл ұйымдардың мүшесі болды деген жаламен 10-мыңға тарта қазақ азаматтары қамауға алынды. Ашаршылықтан және онымен байланысты туған эпидемиялардың салдарынан, сондай-ақ өлім-жітімнің көп болуы халықтың басқа республикаларға, Қытайға, Иранға, Моңғолияға т.б. елдерге ауа көшу нәтижесінде Қазақстан жүздеген мың адамдарынан айырылды.

        Қазақстанда  ұжымдық шаруашылықтарға  біріктіру  әміршіл-әкімшіл  әдістің  кең  ауқымды  қолданылуы болды. Күштеу,  мәжбүрлеу,  қорқыту,  қарудың  күшімен  колхозға біріктірілді. Колхоз құрылысын “Жеделдету” екпіні одан  әрі  жалғасты . Шенеуніктер колхозға  кірген шаруаны, енді қайтып одан шығуға тыйым салды, шаруаларға “қоғамдастырылған”  ұсақ  меншіктік  қайтаруға  рұқсат  етпеді. Бұған  жауап  ретінде  қарсылық  көрсеткен  шаруалар  толқуы  үдей түсті. Оның  ауқымын  мынадан-ақ  көруге  болады. 31 наурызда қазақ  Өлкелік атқару комитеті Сталинге жеделхат жөнелтіп, жазалау  операцияларына  тұрақты  әскери  құрамаларды пайдалануға рұқсат сұрады. Бұдан колхоздастартыруға  қарсы шыққандарға  қарулы  күш  қолданып террорлық  әдіске  көшкенін  көруге болды.

          И.В.Сталин басшылық жасаған  Бүкілодақтық коммунистік большевиктік партиясы Қазақстанда  ауыл  щаруашылығын ұжымдастыруда  тарихи-формациялық  факторды ескермеді, зерделемеді, ғылыми  тұрғыдан  сарапталмады. Қазақ қоғамын бірден  феодалдық  құрылыстан,  капиталистік  құрылысты  аттап, социалистік  қоғамға көшу  процесі  болды.  Маусымдық  көшпелі мал  шаруашылығынан - аз  уақытта  социалистік  ұжымшарлық отырықшы  құрылысқа  көшірілді.  Мұндай қоғамдық  ортаға  бейімделу, үйрену - қазақ колхозшыларын  қалыптастыру 15 – 20 жыл  уақыт  керек  болды.

        Қазақстанда  ауыл - шаруашылық  құрылымдардың  және  өндіріс  көздерінің  нашар  дамуы – колхоздастыруды күйзеліске соқтырды.  Еңбекшілердің  кәсіби  дайындығының  болмауы  және  аграрлық  жер  өңдеу технологиясының төмендігі, ауылшаруашылығы техникасы және құралдардың жетіспеушілігі, аграрлық  саланың  дамуына  кері  әсерін  тигізді.  Егін  шаруашылығының  түсімі  төмендеді.

          Қазақстанда  ауылшаруашылығы  ұжымдастыру  кезіндегі әсер еткен - қоғамдық  идеологиялық  фактор. 1920 -1930 жылдардағы  Қазақстан  қоғамында  орын  алған белес – қарапайым   қазақтар  арасындағы  сауатсыздық. Қазақ  халқының  басым  көшпелігінің  хат  танымауы,  яғни  оқып – жазу  білмеуі. Қазақстанда  білім берудің төменгі деңгейде болуы. Латын әліпбиінің тек қана 1929 жылы  қолданысқа  енгізілуі. Қазақстан  қоғамында  ағартушылық - білім  беру  артта  калды, мектеп  құрылысы нашар дамыды. Қазақтардың  идеологиялық  әлеуеті төмен болды. Социалистік құрылыс, колхозға  біріктіру, қарапайым  қазақ үшін түсініксіз болды, саяси сауаттылығынын төмен болуы.

          Голощекин  және  оның төңірегіндегілердің науқаншылдық  және асыра сілтеу саясаты.Қазақ қоғамындағы нақты қалыптасқан  жағдайды, құбылыстарды елемеу.  Жоғарыдан келген бұйрықтарды, тапсырмаларды  және  нұсқауларды  мерзімінен тез арада орындалуы. Қазақ  қоғамының  әлеуметтік – тұрмыстық  даму деңгейімен санаспауы, күрделі оқиғалардың туындауына  жол ашты.

          Қазақстандағы  ауылшаруашылығын   ұжымдастыру  кезіңдегі  кеңес басшылығының көңіл-аудармаған, қажет етпеген, керек қылмаған аса маңызды факторларының бірі- материалдық-техникалық нашар ұйымдастырылуы.

          Ұжымшарларда  тұрғын  үй  мәселесінің  шешілмеуі, көптеген колхозшылар қыстың сарышұнақ аязында киіз үйлерде жылусыз ағаш үйлерде  паналауға  мәжбүр болды. Кеңес  үкіметінің  бұл  маселені  ұжымдастыру барысында  шешуге  мүмкіндігі  болмады.  Себебі  қаржы - қаражаттық  жетіспеушілігі. Жер өңдеу техникасының, еңбек құралдарының  колхозшыларға  жетіспеушілігі егін  өнімін азайтып  жіберді. Жер өңдеу  технологияның  төмендетіп жіберді.

          1930-1932 жылдардағы  Қазақстандағы  колхоздастыру  процесіндегі-біріктірілген  мыңдаған  колхоздарға азық - түліктің тапшылығы, жетіспеушілігі  қарапайым  еңбекшілдерді  өте  қиын  жағдайға тіреді. Осы  кезде - Өлкелік  атқару  комитетінің  хатшысы Филипп  Исаевич  Голощекиннің  және  оның  көмекшілерінің  ешқандай шараларды, қолданбауы,  қиын   жағдайды  алдын  алуды  әрекет жасамауды, науқаншылдық  және  асыра сілтеушілік - қазақ  халқын  орны  толмас  қасіретке  ұшыратты.

          1920-1930 жылдардағы Қазақстан қоғамында орын алған – халықтың сауатсыздығы. Мектеп құрылысының нашар дамуы, оқу құралдарының жетіспеушілігі, мұғалім мамандарының аз болуы немесе болмауы - сауат ашуды артта қалдырды. Елде латын әліпбиінің тек қана 1929 жылы енгізілуі – оқу процесінің дамуын баяулатты. Сауаттылықтың артта қалуы қазақ шаруашының – социалистік  идеологиялық көзқарасының төмен болуы, саяси-қоғамдық түсінігінің болмауын тудырды.

           Ұжымдастыру  кезіндегі орын  алған тарихи  құбылыстардың  бірі  қазақтардың  ашаршылыққа  ұрынуы. Қазақ  шаруасының  қолындағы  бар  малын  тартып  алып, киіз үйлерді  қатарлап  тігіп,  ұжымдық  шаруашылық  қалыптастыру - ақылға сыймайтын құбылыс. Миллиондаған мал бастарының Қазақстаннан Ресей асуы, колхоздастыру барысында орын алған азық-түлік тапшылығы – колхошыларды ашаршылыққа душар еткізді. Қазақстанда 1930-1932 жылдардағы ауылдағы қалыптасқан жағдайды біле тұра – Қазақ Өлкелік коммунистік партия жетекшісі Ф.И. Голощекиннің және оның төңірегіндегілердің дұрыс шара қолданбауы. Қасіретті жағдайдың алдын ала алмауы – шарасыздықтары, дәрменсіздіктері.  Тұрғын  үй, азық-түлік қоры, киім-кешек  және  ауылшаруашылық  құралдары  мәселесі  алдын - ала жоспарлы бағытта  шешілмеуі.  Бұл тақыр  жерден  ұжымдық  шаруашылықтық  негізін  қалау  деген  сөз. Ашыққан  халық  төрткүл  дүниеге  босып  кетуге  мәжбүр  болды. Қазақ ауылдары шекаралас жақын жерлерге – Ресейге, Қытайға, Өзбекстан және Түркіменстанға үдере ауа көшті. Халықтың басым көпшілігі қайтып Қазақстанға қайтып оралмады. Басқа елдерге ауа көшкен қазақ ауылдары ол жерлерде тағдыр тауқыметін көріп, Ауғаныстан,Иран, Түркия асуға мәжбүр болды. Осының салдарынан бүгінгі күнге дейін отандастарымыз жат елдерде тұрып жатыр. 

          Қазақстандағы 1928-1934жылдардағы ауылшаруашылығын  ұжымдастыруды   қазақ халқының  болашағы  үшін  әкелген  зардабы, зобалаңының салдары:

         1. Қазақстанда ауылшаруашылығын ұжымдастыру бейбіт  заманында,  сталиндік – голощекиндік  асыра сілтеушілік, опасыздық  саясатынан  2,1 миллион  қазақтың  аштықтан  қаза болуы.

         2.Ұжымдастыру  барысында  әміршіл – әкімшіл әдістің, күштеу  және зорларлаудың  басымдылығы  және  террорлық  әдістің қолданылуы.

         3.Қазақстандықтардың құқықтары мен  бостандықтарның сақталмауы.

         4.Қазақ халқының  ұлт  болып  өмір сүруінің  болашағына қауіп-қатерлілігі.

         5.Қазақтардың  демографиялық  даму  үрдісін  50  жылға  шегерді.

         6.Ұжымдастыру  барысында  және  одан  кейін  қазақтардың  өз  Отанын  тастап  жат – жерлерге  бас  сауғалап  көшуі.

  Қазақстан тарихындағы ауылшаруашылығын ұжымдастыру салдарынан «Ғасыр қасіретінің»  болу  себептері:

1.КСРО - датоталитарлықбиліктінорнығуы.

1. 3.Тарихи - формациялықфактор.

4.Материалдық – техникалықбазаныңболмауы.

1. 6.Социалистік құрылыс заңдылығының бұрмалануы.

7.Ауылшаруашылығын ұжымдастырудың уақыт мерзімінің аздығы.

      Жалпы  1920-1930  жылдардағы  Қазақстандағы  ауыл  шаруашылығын  ұжымдастыру  еліміз үшін – «Ғасыр қасіреті»  болып  табылады. Бұл тарихи зұлматты қазіргі замандағы Қазақстан Тәуелсіздігінің ұрпақтары есте сақтауы аса маңызды болып табылады.   

1920-1930 жылдардағы сталиндік-голощекиндік саясаттың құрбандарына – еліміздің    ірі  елді  мекендерінде  «Отан Ана»  еске  алу  ескерткіштерін  орнату дұрыс  әрекет  деп  санаймыз.

      Елбасымыз  Нұрсұлатан  Әбішұлы  Назарбаевтың  салған Тәуелсіздіктің  Даңғыл  жолы  – Қазақстан  халқын  бақытты болашағына  мұратына  жеткізеді. Бұл  тарихи  ақиқат  болып табылады.

Автор: Канафин А.Ж